موانع بر سر راه گردشگری افراد دارای معلولیت
گردشگری دسترس‌پذیر
افراد دارای معلولیت به دلیل محدودیت‌هایی که در حضور در جامعه و استفاده از خدمات مختلف با آن مواجه‌اند، نیازمند آن هستند که فضاها و امکانات عمومی برای آنان مناسب‌سازی شود. بر اساس آمارهای جهانی، افراد دارای معلولیت حدود ۱۵ درصد جمعیت جهان را تشکیل می‌دهند. این آمار در کشورهای در حال توسعه و کشورهایی که تجربه جنگ را داشته‌اند، بیشتر است.
در رابطه با کشور ما، آمارهای رسمی و قابل استناد در این زمینه وجود ندارد و باوجود تجربه جنگ تحمیلی و تعداد بالای حوادث جاده‌ای، همچنان آمار دقیقی منتشر نشده است.
در کنار نیازهای اولیه افراد دارای معلولیت مانند تأمین وسایل کمک‌حرکتی، تجهیزات توان‌بخشی، شغل و مسکن که همچنان با چالش‌های فراوانی همراه است، این افراد در استفاده از مقاصد گردشگری نیز با موانع متعددی مواجه‌اند. از جمله این موانع می‌توان به نامناسب بودن سیستم حمل‌ونقل درون‌شهری و برون‌شهری، هتل‌ها و مراکز اقامتی، مراکز خرید، اماکن تفریحی، موزه‌ها و رستوران‌ها اشاره کرد. علاوه بر این، موانع فرهنگی و اجتماعی نیز وجود دارند که در کنار مشکلات زیرساختی، محرومیت این قشر از جامعه را در ابعاد مختلف زندگی تشدید می‌کنند.
شایان ذکر است هزینه‌های زندگی افراد دارای معلولیت به‌طور میانگین سه برابر افراد غیرمعلول است.
تعریف مناسب‌سازی
مناسب‌سازی به معنای فراهم کردن شرایطی است که افراد دارای معلولیت بتوانند بدون نیاز به کمک دیگران از امکانات و خدمات مختلف استفاده کنند. این اقدامات شامل ساخت سطوح شیب‌دار (رمپ)، استفاده از آسانسورهای استاندارد، طراحی سرویس‌های بهداشتی با ابعاد مناسب و دسترس‌پذیر و حتی توجه به نیازهای افراد کم‌بینا و نابینا در استفاده از محتواهای آنلاین می‌شود.
رعایت اصول مناسب‌سازی علاوه بر افراد دارای معلولیت، برای سایر اقشار جامعه نیز مزایای زیادی دارد؛ از جمله ارتقای ایمنی فضاها و تسهیل دسترسی برای سالمندان. اجرای این اصول موجب می‌شود بخشی از جامعه که به دلیل نبود شرایط مناسب از چرخه اقتصاد دور مانده‌اند، دوباره فعال شوند و نقش اجتماعی خود را ایفا کنند. همچنین مناسب‌سازی در حوزه فرهنگی باعث بهبود نگرش عمومی نسبت به افراد دارای معلولیت و پذیرش تنوع انسانی می‌شود.
مقاصد نامهربان با معلولین
عدم رعایت اصول شهرسازی و توسعه بی‌برنامه، بسیاری از شهرهای ایران را به محیطی غیرقابل‌دسترس برای افراد دارای معلولیت و افرادی با نیازهای ویژه تبدیل کرده است. پیاده‌روهای نامناسب، پل‌های عابر پیاده غیرقابل استفاده و نگاه خیریه‌محور یا ترحم‌آمیز به افراد دارای معلولیت، شرایط را برای انزوای این قشر فراهم کرده است.
با ورود اتوبوس‌های دوکابین و مناسب برای معلولان و سالمندان، امید می‌رفت رؤیای شهر بدون مانع محقق شود، اما به دلیل عدم درک صحیح مدیریت شهری، این امکانات عملاً غیرقابل‌استفاده‌اند؛ زیرا ایستگاه‌ها، گیت‌ها و کارت‌خوان‌ها مانع ورود ویلچر می‌شوند.
رفع چنین موانعی چندان پیچیده نیست، اما اراده لازم برای اصلاح در مدیریت شهری مشاهده نمی‌شود.
در حوزه مقاصد گردشگری دوستدار معلولان، شهرهایی مانند کیش و مشهد وضعیت بهتری دارند. برای نمونه، وجود تاکسی‌های مجهز به امکانات حمل ویلچر در جزیره کیش یکی از مزایای مهم آن است. این خودروها نه‌تنها برای افراد دارای معلولیت بلکه برای سایر شهروندان نیز قابل استفاده هستند.
هتل‌ها و مراکز اقامتی
یکی از مهم‌ترین عوامل در سفر و گردشگری، محل اقامت گردشگران است. افراد غیرمعلول متناسب با بودجه خود انتخاب‌های متعددی از مسافرخانه‌ها و اقامتگاه‌های بوم‌گردی تا هتل‌های لوکس دارند. اما برای افراد دارای معلولیت، تنها برخی هتل‌های پنج‌ستاره امکانات حداقلی دسترس‌پذیری را فراهم می‌کنند. هزینه بالای این هتل‌ها، اقامت در آنها را برای افراد دارای معلولیت که عموماً درآمد محدودی دارند، دشوار می‌سازد.
سایر مراکز اقامتی با وجود هزینه کمتر، به دلیل نبود مناسب‌سازی عملاً غیرقابل‌استفاده‌اند. این در حالی است که بر اساس قانون، چنین مراکزی برای دریافت مجوز باید حداقل‌های دسترس‌پذیری را رعایت کنند. قانون‌گریزی در این زمینه یکی از عوامل اصلی نامناسب بودن این اماکن است.
با این حال، مراکز بوم‌گردی و اقامتگاه‌های ارزان‌تر در صورت ایجاد شرایط مناسب و بازاریابی صحیح، می‌توانند مشتریان جدیدی جذب کنند و در بلندمدت هزینه‌های خود را جبران نمایند.
مراکز خرید و تفریحی
در بسیاری از مراکز تفریحی و خرید، موانع متعددی وجود دارد که مانع استفاده آسان افراد دارای معلولیت از امکانات می‌شود. با این حال، در سال‌های اخیر در برخی مراکز تازه‌تأسیس شرایط بهبود یافته است. اقداماتی مانند اختصاص جای پارک ویژه، ایجاد مسیرهای مناسب ورود و خروج، استفاده از سنگ‌فرش‌های استاندارد، طراحی سرویس‌های بهداشتی دسترس‌پذیر و ارائه صندلی‌های چرخ‌دار برای سالمندان از جمله این پیشرفت‌هاست.
در برخی مراکز خرید در جهان، اسکوترهای برقی برای تسهیل رفت‌وآمد افراد نیز فراهم شده است. چنین خدماتی باعث می‌شود افراد بتوانند آزادانه از امکانات بهره ببرند. تمامی اماکن گردشگری از موزه‌ها گرفته تا باغ‌وحش‌ها باید حقوق انسانی افراد دارای معلولیت را به رسمیت بشناسند و دسترسی آنها را وظیفه‌ای قانونی و انسانی بدانند.
جای خالی اطلاعات دسترس‌پذیری
در بسیاری از کشورهای جهان، شرکت‌های فعال در حوزه گردشگری با تهیه بانک‌های اطلاعاتی از اماکن دسترس‌پذیر، صفر تا صد سفر افراد دارای معلولیت را برنامه‌ریزی و تسهیل می‌کنند. این شرکت‌ها علاوه بر معرفی مقاصد گردشگری مناسب، خدماتی مانند تأمین خودروهای ویژه افراد دارای معلولیت را نیز ارائه می‌دهند.
در ایران، این موضوع به‌صورت مستمر دنبال نشده و اطلاعات محدودی از چند کافه و رستوران در تهران و برخی شهرستان‌ها در بانک‌های اطلاعاتی ثبت شده است. دسترسی به چنین اطلاعاتی می‌تواند به افراد دارای نیازهای ویژه کمک کند تا از امکانات موجود بهره‌مند شوند و سفرهای خود را با آرامش بیشتری برنامه‌ریزی کنند.
فرهاد زارعی : فعال حوزه گردشگری ، خبرنگار
